DE MONETIS - OER IT JILD

DE MONETIS

In koerslist út it manuscript M.S. 558 út‛e stedsbibleteek fan Brugge, side 3 versa.
(neffens Prof. H. E. Van Gelder út de neisimmer of de hjerst fan 1464.)

3r De Monetis

Item een engels stoter ij braspenningen of iij philipus of iiij½ kromstaart.
Item i olt groet idem valet.
Item i yagher ij phs, iij krs.
Item i braspenning, i½ phs ix scheiskens.
Item i butdrager ij krs. viij scheis.
Item i wit stuver, vij scheis, ij butkens.
Item i phs. et kolsche penning et lewe, vi scheis. i½ krs.
Item aliqui leon ½ bras
Item i antiquus grossus flandrie, v½ scheis. Item i grossus, v scheis.
Item i krs iiij scheis. Item I butken iij½ scheis.
Item florenus aureus arnhemensis xi stu. xvi grs. x½x krs. xiij phs. minus i sch. xiiij olde grs. xxij but.
Item florenus arnhemensis comens x phs. xij grs. xi olde grs. viij½ stuver, xvij but. xv krs.
Item florenus postulatus xxiiij½ krs. xvi phs et ½ krs. xxvij but. xiij½ stuver. xx grs minus ½ krs. xi brasp. minus ½ but.
Item florenus bavarie xiiij stuver.
Item florenus renaldi tantum.
Item florenus episcopi Frederici tantum.
Item clymmers cum gladio tantum
Item sine gladio xx but.
Item i peterman. xix stuver. xxiij phs. minus i scheis. xxvij grs. minus i scheis. xxxiiij krs. ende i scheis. xv bras. ende ½ but. xxxviij butkens.
Item i gelresche rider xvii½ stu. xxxi ½ krs. xxv grs. xxi phs. xiiij brasp.
Item florenus davidi episcopi xvi stuver.
Item florenus renensis xx stuver. xxiiij phs. xxix grs. xxxvi krs. xvi brasp. xl but.
Item florenus groningensis tantum
Item scutum iohannis tantum.
Item florenus juliacensis minus i but.
Item florenus ulrici minus ij vel iij but.
Item i scutum philippi. xv stuver, xxx but, xviij phs minus i scheis, xxi grs. xxvij½ krs.
Item scutum wilhelmi xxi stuver, xxv phs, xxx grs. xxxvij½ krs. xvij brasp. minus ½ but. xlij but.
Item saluyt, corona, ½ nobel, xxv stuver. xxx phs. minus i scheis. xxxvi grs. xlv krs. xx brasp. l but.
Item i burguns rider xxvi stuver.
Item i lewe xxx stuver. xxxvi phs. xliiij grs. liiij krs. xxiiij brasp. lx but.
Item nobilia secundum quod ponderant valent communiter ij½ renensis (Henrici regis)
Item nobile ponderat communiter iiij½ engels, et sunt l stuver vel xx grossis angliae.

3r OER DE MUNTEN bylage 1 side 274

In ingelske stoater is 2 braspennigen of 3 philippus of 4½ kromsturt [=18 skeisen.]
In âld grut is likefolle wurdich.
In jager = 2 philippus = 3 krs.[= 12 sk.]
In braspenning = 1½ philippus = 9 skeisen.
In boerddrager = 2 kromsturt = 8 skeisen.
In wite stoer = 7 skeisen = 2 botsens.
In philippus [fliger] en in keulske penning en in liuw = 6 skeisen =1½ kromsturt.
De oare liuw = ½ braspenning [= 4½ sk.]
In âld flaamsk grut = 5½ skeisen. In grata = 5 skeisen.
In kromsturt = 4 skeisen. In botsen = 3½ skeisen.
In Arnhemse goudgûne = 11st, 16 grata, 19½ krs, 13 ph -1 sk, 14 âld (fl) grt, 22 botsens.
In Arnhemse rekkengûne = 10 ph, 12 grata, 11 ald(fl) grt, 8½ st, 17 botsens, 15 krs.
In postulaatgûne = 24½ krs, 16 ph + ½ krs, 27 bots, 13½ st, 20 grt - ½ krs, 11 brasp.- ½ botsen.
In beierske gûne = 14 stoeren.
In Reinouds gûne itselde.
In biskop Frearks gûne itselde.
In klimmers mei swurd itselde.
In klimmers sûnder swurd 20 botsens.
In piterman 19 stoeren, 23 phs - 1 sk, 27 grata - 1 sk, 34 krs + 1 sk, 15 brasp+½ bots, 38 botsens.

In gelderske rider = 17½ stoer, 31½ kromsturt, 25 grata, 21 philippus, 14 braspenning.
In biskop Davids gûne = 16 stoeren.
In rijnske gûne = 20 stoeren, 24 philippus, 29 grata, 36 kromsturt, 16 brasp, 40 botsens.
In Grinzer gûne itselde.
In Johannes skyld itselde.
In Gulikse gûne is 1 botsen minder.
In greve Ulriks gûne is 2 of 3 botsens minder.
In Philips skyld = 15 stoeren, 30 botsens, 18 philippus - 1 skeisen, 21 grata, 27½ kromsturt.
In Willems skyld = 21 stoeren, 25 ph, 30 grata, 37½ krs, 17 brasp - ½ bots, 42 botsens.
In saluit, in kroan en in heale nobel, 25 stoeren, 30 philippus - 1sk, 36 grata, 45 kromsturt, 20 braspenning, 50 botsen.
In Boergondyske rider = 26 st.
In [Boergondyske] liuw = 30 st, 36 ph, 44 grata, 54 krs, 24 braspenning, 60 botsens.
Nobels (fan kening Hindrik) binne neffens har gewicht gewoanlik 2½ rijnske gûne wurdich.
In nobel waacht ornaris 4½ ingelsk en is 50 stoeren of 20 ingelsk groat [of ‘stoater’].

Item nota in pondere
seis

vel vi is een engels.

Item fiif

vel v is een ½ engels.

Item fjouwer

   vel iiij, 1 quartale.

Item    trije

vel iij, 1 achtendeel.

Item een engels is x½x but vel xvi krs.

Item saluyt, ducaten, rynsche gulden, nywe cronen, weghen gelyc ½ nobel henrici myt een cog ende lely.
Item i burguns rider, een augustyns croen die gheen lely en heeft biden schilden ende iij lelie inden schilt ende i phs schilt, ende i peterman even swaer.
Item sijs i florenus arnhemensis aureus.

Tink der om by it wagen,
seis

in wichtsje mei 6 stippen is ien ingelsk.

En fiif

mei 5 is in heal ingelsk.

En fjouwer

mei 4 is in kwart ingelsk,

En Trije

mei 3 is in achtste ingelsk.

In ingelsk is 20ste-heal botsen of 16 kromsturten.

In saluit, in dûkaat, in rijnske gûne en in nije kroan wage likefolle as in heale Hindriks nobel mei in kogge en leelje.
In Boergondyske rider, in Augustijnske kroan dy’t gjin leelje by it skyld hat mar trije leeljes yn it skyld, en in Philips skyld en in Piterman binne like swier.
Belêsting 1 Arnhemse goudgûne.

lt flaamsk Liuwengrut fan Loadewyk f Male

Hollansk skyld

Hollansk âld skyld fan Willem VI

Arnoldus gûne fan Gelre

Biskop Davids gûne

Boergondysk skyld

Boergondyske liuw

Boergondyske rider
franske kroan

Franske kroan mei trije leeljes yn it skyld

OPMERKINGS BY DE LIST FAN MUNTWEARDEN

Taljochtings by side 3

De list jout, neist wat skiednis fan it jild en de ekonomy fan de 15e ieu, in ynsicht yn de gebieten der`t it kleaster saken mei die en de mooglikheid fan in frij krekte datearring. Fergeliking mei oare koerslisten út dy tiid jout oan dat er skreaun wêze moat yn 1464 of krekt der foar. (meidieling fan prof. dr H.E van Gelder)
IT LYTSJILD: Der wienen yn Fryslân dúdlik twa stelsels fan lytsjild yn omloop, it iene yn Westergo, de Sânwâlden, en de Ommelânnen wie basearre op de ingelske penny, al wie dy yn’e lêste tiid ferfong troch de flaamske butken, dy’t hjir letter botsen neamd waard, en it dûbele dêrfan, de stuver dy’t hjir stower en letter stoer neamd waard. Botsen, stoer en stoater hearre dus thús yn dat gebiet.
It oarde, yn Eastergo, Grins, Eastfryslân en it Jadegebiet, hie as standerd in soart nijfryske peinje ûnder ferkate nammen, sawat de helte lytser as de ingelske.
Dy fan Eastergo wurdt hjir skeisen neamd, mar hiet ek wol Ljouwerter peinje, it grut fan 5 skeisen wie de standard munt fan Eastergo, de grata, en letter waard dat de philipus of swarte stoer fan 6 skeisen.
De jager, braspenning, butdrager, fliger en kromsturt, dat is jild fan Grins en Eastfryslân
De philipus, dy’t yn in Grinzer akte fan 1454, oantsjut wurdt as: de 'philipus burgoensche braspenninge die nu ter tijt zwarte stuvers geheten sint'; hiette yn Grins fliger, de skeisen hiette dêr plak.
Yn Westergoa hie de botsen yn it begjin fan de 15-de ieuw it plak ynnaam fan de Ingelske penning/ sterling en dêr wie no de wite stoer fan 2 botsens de standerd.
Der neist wie noch bûtenlâns lytsjild yn omloop. Ingelske’groaten’ dy’t hjir stoaters neamd waarden, Flaamske liuwen, grutten en boerddragers, Boergondyske stoeren en Keulske penningen. Alle lytsjild wie doe noch sulverjild hoewol it alderlytste lang net alhiel út sulver bestie. As men alles neirekkend kloppet it net altyd krekt, dat kin komme troch ôfrûnjen, mar dan sitte der noch aparte dingen yn. Nim de rijnske gûne, dy is 20 stoeren = 140 skeisen, 24 fligers =144 sk,29 grata= 145sk, 36 krs =144 sk,16 brasp=144sk en 40 botsens= 140 sk. Dat is net allinne ôfrûnjen want 28 grata soe krekt 140 wêze.
Om in idee te jaan fan de wearde, in arbeider fertsjinne doe deis in stoer of faaks noch minder, in tige fakman in braspenning deis. Fan de boumaster fan de âldehou wurdt ek sein dat er in braspenning deis hie! Dat kloppet net want yn it kontrakt fan 28 maaie 1529 stiet: acht stoeren foar elke dei dat er wurket, frij wenjen en in nij "kleed" elk jier, en dat is aardich wat mear.

FLORENUS:Yn de trettjinde ieu wie men yn Florence begûn mei it oan muntsjen fan goudstikken, mei op de iene kant Jehannes de Doper, de patroanhillige fan de stêd, en op`e oare kant it bondeltsje leeljes, de "flore" (blom) fan Florence. Dizze munt wie yn hiel Jerope neifolge, earst mei de selde ôfbyldingen, letter waarden dy oanpast oan lân, stêd of foarst, dy`t de munt slaan liet. Hy waard gûne neamd, mar de offisjele namme bleau florenus.
As Fryske gûnen komme yn de list foar dy fan Grins en fan Eastfryslân.
Neffens it ferdrach sletten yn Appingadaam yn 1338, mei besegele troch de prior fan it Barraconvint, waard de muntslach fan de stêd Grins kontrolearre troch in kommisje út’e Ommelannen en Drinte.
Yn Eastfryslân wie Ulrik fan Cirksena greve wurden yn 1464, mar de Cirksena’s hienen dêr al langer de macht útoefene, en sloegen al sûnt 1435 imitaasje rijnske gûnen yn Emden. Ek Fokke Ukes Ukena 1428 - 1433 sloech al gûnen yn Norden.(Henstra s.198) Dy gûnen wienen 9% lichter as in echte rijnske gûnen, dus 3 botsens minder kloppet wol sawat.
De Fryske stêden sloegen allinne noch mar lytsjild, in pear jier letter begûn Frjentsjer mei gûnen.
Bekende bûtenlânske gûnen wienen de gûnen út it Rijnlân. De aartsbiskoppen fan Keulen, Mains en Trier en de greve fan de Palts hienen in monetaireuny sletten, en sloegen gûnen fan garandearre gewicht en gehalte, 3,5 gram fan 18 karaat. In protte kontrakten yn it Dútske ryk waarden opsteld, te beteljen yn rijnske gûnen.
Hearde in gûne 20 stoeren te wêzen? Om’t goud- en sulver- priis ferhâldingen altyd feroaren wie dat hast net mooglik. Mar, de wearde fermindering fan muntjild is alderearst in gefolch fan slytaazje. Gouden munten hienen in folle lytsere omloop snelheid as sulveren, de sulveren slieten dus it meast, en de lytsten it measte. Hie men dus in muntsysteem mei in gouden munt ûnderferdield yn sulveren lytsjild, dan soe nei 50 jier it lytse sulverjild, 40 botsens byg, minder wûrdich wêze as in goud gûne, ek al wie de goud sulver ferhâlding de selde bleaun. As dat ferskil te grut wurdt ferdwynt it goudjild út’e merk, ( men neamt dat de wet fan Gresham. Henstra s 6) de minsken wolle it net mear ruilje foar 40 botsens of 130 skeisens. De ienige oplossing is it goudjild nei ferrin fan tiid lichter te meitsjen. De ferhâlding yn eigen lân bliuwt dan itselde, mar it ferliest yn wearde ferlike mei it bûtenlansk jild Foaral Gelre hie der lêst fan, de Arnhemske gûne hellet mar 11 stoeren, sokke minne gûnen waarden "blauwe gûnen" of "postulaten" neamd.
De earste postulaten wienen fan de biskop fan Utert, Rudolf fan Diepholt, dy`t yn 1423 ta biskop keazen wie, mar earst yn 1432 ta biskop wijd waard. Salang wie hij dus "postulatus episcopus"of postulaat. Hy moat op in minne namme lein hawwe, want syn gûnen wienen neat minder as dy fan syn foargonger Frederik fan Blankenheim, mar syn opfolger David fan Boergondië hie mear kredyt, syn gûnen binne 2 stoeren mear wurdich.
Fan Gelre binne fierders de renaldus en de klimmers, mei de ôfbylding fan in klimmende liuw, mei of sûnder swurd. De Arnhemske rekken gûne is gjin munt mar in fêste rekken ienheid, sa eat as de Europeeske ecu/euro oant 2002 ta.
De grinzer gûne joech wat fernuvering by de deskundigen, dr. H.E. van Gelder dy’t dochs de heechste autoriteit wie op dit gebiet yn Nederlân, hie dêr noch nea fan heard, en wist net dat der yn Grins foar 1491 gûnen slein waarden mar hy erkende dat it der stie en stelde fêst dat de list net fan nei 1491 mar fan 1464 wêze moast.
Dus in nije gûne ûntdekt? Alhiel wis is dat net salang it allinne om in oantekening giet, wis binne we net earder as dat der in munt fan fûn wurdt. It soe ek in ‘keapmans’gûne wêze kinne, dat is in sulveren munt mei de wearde fan in gouden rijnske gûne, dus 20 stoeren, en dat hat dizze grinzer gûne ek. En it is net de guilder fan 10 stadsvlegers, want dat is de Arnhemse rekken gûne. (Henstra s.236) Fan Hollân binne de Beierske gûne, fan Willem V fan Beieren, en de skylden.

DE SKYLDEN: Om de hûndert jierrige oarloch te finansierjen hie de Frânske kening in nije munt slein, wat grutter mar tinner as de gûnen, mei op de foarkant de kening sittend op in troan. Ecu d`or ‘gouden skyld’ neamd. Omdat de Dútske keizer him dêr yn fuort neiboude, hiet it Frânske skyld hjir keningsskyld en it Dútske keizersskyld. It foarbyld wie ek yn Hollân neifolge, ek noch doe`t Frankryk en Dútsklân allang wer op oare jildstikken oer gien wiene. Sa wie yn it begjin fan de 15e ieu it skyld in typysk Hollânske munt. It Willems skyld is fan Willem VI fan Oistervant, it Jehannes skyld is fan Jan fan Beieren (Jan sûnder genede), it Philips skyld is fan Philips fan Boergondië (de goede), út de tiid dat hy ruwaard (regint) fan Hollân wie. Doe`t hy greve fan Hollân wurden wie sloech hy in nije ienheids munt foar de Dútske Boergondyske lannen, de Boergondyske rider, letter folge troch de liuw.

INGELÂN: Nei in koart ferbûn mei Frankryk, sletten yn 1338, hie Fryslân yn de hûndert jierrige oarloch meast oan de kant fan Ingelân stien. Ek no`t de oarloch oer wie, mar de driging fan de Boergondiërs tanaam, wie der in ferbûn en in hannelsferdrach mei Ingelân, sadwaande dat der hjir yn dy tiid nochal wat Ingelsk jild yn omloop wie. Ingelân hie tige weardefêst jild, tige wolkom yn de handel en tige djoer. In nobel gau 50 stoeren hy woech 6,87 gram suver goud 23,8 karaat, suverder koe men it doe net meitsje.

JILD WAGE: Sok seldsum en djoer jild koe maklik mei knoeid wêze, it wie dus ferstannich it nei te wagen. Derby gie men út fan it Trooisk pûn fan 490 gr. ferdield yn 2 mark, 16 ûns, 320 ingelsk, 10240 azen .
Der waard opjûn hoefolle munten slein waarden út in mark suver goud.
Fan de nobel gienen der 36 yn in mark, dat is dus 160:36= 4,444 ingelsk.
Dus jout de list as gewicht 4,5 ingelsk. Om in nobel te wagen moat men dus op de oare skaal 4 plaatsjes fan seis

en 1 plaatsje fan fiif

lizze.

FERLYKJE: Hie men gjin muntwichtsjes dan koe men noch ferlykje mei bekende munten. Dêrom wurde munten opneamd dy`t like swier wienen.
Saluit, kroan, heale nobel en rijnske gûne binne dus like swier, 3,5 gram.
de rijnske gûne is 20 stoeren, de oaren 25, dat komt fan it alloai, it gehalte oan suver goud. 100% goud is 24 karaat. De rijnske gûne is 18 karaat, en bestiet dus foar 0,75 út goud, de oaren besteane foar 0,992 út goud en binne dus 23,8 karaat en dertroch in kwart mear wurdich.
Ek de Boergondyske rider, Augustijnske kroan, Philips skyld en Piterman binne like swier, 3,63 gram ek hjir is gâns ferskil yn waarde de rider is 26 stoeren it skyld 15 en de piterman 19.
De augustijnske kroan koe ik net thúsbringe, ek net mei help fan prof. H. E. van Gelder fan it keninklik pinningkabinet yn Leiden, dy`t sa goed wie my syn lêzing fan de tekst te jaan en de measte fragen te beäntwurdzjen.
Foar syn tige deskundige help wol ik him hjirby fan herte tank sizze. En ek dr. D.J. Henstra fan Noardlaren, dy’t in dissertaasje skreau oer 'The money standard of medieval Frisia, en dy’t myn wurk neisjen woe en in protte ta ferbettering oandroegen hat, dêr’t ik tankber gebrûk fan makke ha. Syn kennis nimming fan De Monetis en noch wat oare boarnen hat him der tabrocht in oantal ferbetteringen yn in takomstige 2de printing fan syn boek oan te bringen, dy’t ik foar safier fan tapassing hjir ek fuort oanbrocht ha.

Boarnen:
Munten en muntvondsten. Dr H.E. van Gelder & drs. Joh. Boersma, Fibula-Van Dishoeck. Bussum 1967
De Nederlandse Munten. Dr. H. Enno van Gelder. Het Spectrum N.V. Aula. Utrecht-Antwerpen 196
The Evolution of the Money Standard in Medieval Frisia. Dr D.J. Henstra. Uitg Verloren Hilversum 2000